Эрдэнэт хотноо аж төрж, уран бүтээлээ туурвиж буй зохиолч, яруу найрагч Хандхүүгийн Нямхишигтэй ярилцлаа.
Тэрээр яруу найргийн “Бөгтөр хөх өвс”/2008/, “Зун гээсэн чөдөр”/2010/, “Нэргүй ном”/2014/, “Хөх цэгцгий жиргэнэ”/2018/, “Жийд хэлний бадгууд”/2023/, эсээ бичлэгийн “Алхах тоолонд элс нурнам”/2017/, хүүрнэл зохиолын “Гашуун амт: Амтлаг үнэр"/2020/, орчуулгын төрлөөрх Туркийн алдарт яруу найрагчдын шоронд бичсэн шилмэл шүлгийн түүврийг “Хоёр үетэй үг” /2021/ нэрээр, Сабахаттин Алигийн өгүүллэгийн түүврийг “Эрдүү хийл”/2024/ нэрийн дор хэвлүүлээд буй юм.
Түүнийг “Болор цом” наадмын дэд байрт шалгарч, 2018 онд “Алтан-Өд” шагналыг яруу найргийн төрлөөр хүртэж байсан гэдгээр нь уншигчид эчнээ таних биз ээ.
-Сайн муу үгийн сэжүүрт хэлэгдсэн “Болор цом” наадам саяхан 42 дэх удаагаа боллоо. Түрүүлж, айрагдсан шүлгүүд зарим уншигчдын хэмжүүрт хүрсэнгүй. Хүн болгоны хэмжүүр ялгаатай гэх хаацайлал ч ажиглагдаж байна. Та эл наадмыг цаашид үнэ цэнээ хадгална гэдэгт итгэдэг үү?
-Итгэдэггүй. Өөр өөрийнхөөрөө уншина гэдэг, уншсан шүлгийг нь өөрсдийнхөөрөө мэдэрнэ гэдэг сайхан зүйл, гэхдээ тийм байдлаар өрсөлдүүлнэ гэдэг бол утгагүй хэрэг. Хүн болгоны хэмжүүр ялгаатай нь мэдээж, үүнийг мэдэж байгаа юм бол яах гэж уралдуулаад байгаа юм? Зүгээр л уншуулж, зүгээр л сонсоход болох биш үү? Сонсож мэдрэх сонирхол хүн бүрд байдаг л даа, надад ч гэсэн бий. Тэгэхээр тайзнаас уншуулж буйд нь биш, талцуулж уралдуулаад буйд нь л асуудал байна. Ер нь бол энэ наадмын үнэ цэн нь юу юм гэхээр яруу найргийг нийтэд түгээж, сурталчилж байгаа нь гэлцдэг. Гэтэл аливаа урлаг нийтийнх болж хавтгайрахаараа л чанар нь муудаж байдаг. Би эндээс ямар ч үнэ цэнийг олж харахгүй байна. Хэд гуравхан шүлэгчид очиж буй хиймэл нэр хүндийг эс тооцвол шүү дээ. Яруу найргаас таашаал авна гэдэг үнэхээр гайхамшигтай зүйл. Харин тийм гоё мэдрэмжээ бусдын гараар тас тас цавчуулж, заавал “Болор цом” үзэж суух хэрэг байна уу? Үүний оронд чөлөөт уншлагуудыг, эсвэл номын дэлгүүрийг зоривол яаж байна? Хэмжүүр хэмжүүртээ таацсан сайхан шүлгээ, шүлэгчээ хувь хувьдаа, гэр гэртээ тодорхойлж суувал, яруу найраг хэмээх энэхүү ганцаарчилсан урлагийг ганцаарчилсан байдлаар хүртэж сурвал болох болов уу? Миний хувьд ингэх нь зөв гэж хэлнэ. Өөрийн бодлоо шуудхан хэлчихье. “Болор цом” гэдэг наадам Монголын уран зохиолын хөгжилд нэмэр болохоосоо нэгэнт өнгөрсөн.
-Таван жилийн өмнө ярилцахад та “Гагцхүү шүүлтийнх нь уламжлалт хэлбэрийг шинэчлэх хэрэгтэй. Далд явагддаг эхний шатны шүүлтээс эхлээд л ил тод, шударга байх ёстой” гэсэн саналыг хэлсэн. Гэхдээ шүүгчид нь оролцогчдынхоо тэн хагастай нь найз, бусадтай нь ах, дүүгийн харилцаатай нь нууц биш. Ийм тохиолдолд бүтээлийг нь шударгаар үнэлэх гэхээсээ илүүтэй уран бүтээлчийг нь шүүгээд байх шиг санагддаг. Энэ талаарх таны бодол?
-Санаа бодол өөрчлөгддөг учраас одоо бол тэр шүүлт нь ил ч байсан, далд ч байсан ялгал үгүй юм байна гэж бодож сууна. Ашиг сонирхлоос ангид байлгая энэ тэр гээд ард түмнээрээ шүүлгэсэн ч тусыг олохгүй л дээ. Шүлгийг нь биш, шүлэгчийг нь шүүдэг явдал бол гарцаагүй үнэн, илт тодорхой болсон зүйл. Ер нь бол яруу найрагт яс махнаасаа хайртай хэмээдэг ах эгч нар маань л бичигдээгүй ийм “хууль”-ийг биечлэн тогтоож, ёсчлон хэвшүүлсэн. Уншигчид чанаржиж байна, залуужиж байна, уран зохиол маань харин суларч байна, хуучирч байна. Энэ бол миний хайртай уран зохиол. Хайртай гэдэг нь хамаатай гэсэн үг. Тийм учраас би үүнд эмзэглэдэг. Яруу найраг гэдэг бол тав тух бэлэглэх сандал ширээ, таныг өндөрт гаргах, мөнгөнд хүргэх шат гишгүүр биш юм. Гэвч шүлгийг тэгж “зориулалтын бус”-аар ашигладгийн нэгэн тод жишээ бол өнөө цагийн “Болор цом”.
-Та ч бас хэдэн жилийн өмнө энэ наадамд оролцож байсан. “Болор цом”-д түрүүлж, айрагдаж байгаа найрагчдын номыг нь уншихаар сайн шүлэгтэй тааралддаг. Гэхдээ тэд тайзан дээр яагаад муу шүлгээ сонгож уншаад байдаг юм бол?
-Хоёулаа “хэмжүүр” энэ тэр гээд л яриагаа эхэллээ шүү дээ. Сайн шүлэгтэй хэр нь муу шүлэг уншиж байгаа нь үзэгчдийн дийлэнх рүү, шүүгчдийн зарим руу, товчхондоо бол олонхын хэмжүүр лүү ойртож очих гэсэн оролдлого. Өөрийн байгаа түвшнээсээ зориудаар доош бууж байна гэсэн үг. Алдар цол, нэр хүнд, шагналын төлөө сөгдөж байна гэсэн үг. Гол нь тэд өөртөө, уран бүтээлдээ үнэнч биш, унасан ч давсан ч хамаагүй сайн шүлгээ л уншъя гээд бат нот шийдчих зориг зүрхгүй байна. Манай уран бүтээлчдийн дийлэнх нь массыг дагуулж явах биш, дагаж явах чиг хандлагатай. Гэвч тэд маань, хөөрхий, миний энэ үгтэй хэзээ ч эвлэрэхгүй, үнэнтэйгээ нүүр тулж чадахгүй.
-Та “Болор цом” наадмын дэд байрт шалгарч байсан. Өдгөө ч олон хүн таныг тэр жил гарцаагүй түрүүлэх хэмжээний шүлэг уншсан гэж ярьдаг. Харин та тухайн үед өөрийнхөө шүлгийг түрүүлнэ гэдэгт хэр итгэлтэй байсан бэ?
-Юун түрүүлэх вэ, хоёрт орно ч гэж бодоогүй. Түрүүлэхгүйгээ бол маш сайн мэдэж байсан. Тавд үлдчихээд яг юу бодсоноо хэлэх үү? Үе үеийн “Болор цом”-уудын эхний таван шүлгүүдийг эмхэтгэсэн “Болор судар” гээд нэг ном байдаг юм. Нэлээн дээхэн үед уншиж байсан ном л доо. Тэр номд сайн шүлэг тун цөөхөн бий. Тэгээд бодохгүй юу. “Аль болох сайн шүлэг л уншъя, алс нь ядаж л тийм нэг эмхэтгэл гарвал дотор нь ганц ч болов гайгүй шүлэг орог”. Ингэж л бодсон. Өөр юу ч бодоогүй ээ.
-Шуудхан асуухад, та шүүлтээс нь болж, энэ наадамд дахиж оролцохгүй байхаар шийдсэн үү?
-Шуудхан хариулахад, яруу найргийн жинхэнэ мөн чанарт, бас өөртөө үнэнч байх хэрэгтэй юм байна гэж бодмоглоод л энэ наадамд дахиж оролцохгүй байхаар шийдсэн.
-Таны бодлоор өнөө жилийн “Болор цом” наадмын жинхэнэ “од” нь хэн байв?
-Миний бодлоор жинхэнэ “од”-гүй наадам болсон.
-Танд өнөөгийн зохиолч, яруу найрагчдад хандан хэлэх үг бий юу?
-Хэдүүлээ дахиад жаахан унших уу даа, гэхдээ “унших” гэдэг нь шууд утгаараа буюу ном унших тухай шүү гэж хэлье.
-Сүүлийн үед хаа сайгүй яруу найргийн уншлага олширч байгаа ажиглагддаг. Эл үзэгдэл алс хэтдээ хуучин номын худалдаанд мянган төгрөгөөр үнэлэгддэг энэ төрлийн номын үнэлгээ, үнэ цэн нь өсөхөд нөлөөлөх болов уу?
-Шууд нөлөөлнө. Би уншлага тойрон бужигнаж байгаа залууст, уран зохиолынхоо ирээдүйд бол үнэхээр итгэж байна.
-Богино өгүүллэгийн “Утгын чимэг” наадам зарлагдах дөхөж байна. Залгаад оны шилдэг ном шалгаруулах “Алтан-Өд” уралдаан бий. Эдгээр шалгаруулалтын талаар та юу хэлэх сэн бол?
-“Болор цом”-оос арай дээр, тордож сайжруулаад аваад явчих боломжтой наадмууд.
-Таны “Зун гээсэн чөдөр” номын өмнөтгөлд “Шүлгийг би хэн нэгэн хүнд, аль нэгэн уул овоо, гол усанд, ямар нэгэн цаг үе, үйл явдалд, ялангуяа алга ташилтад зориулж, тэдгээрийн эрхшээл, таашаалд нийцүүлэх гэж бичдэггүй. Гагцхүү өөртөө л бичдэг. Гэсэн ч хэнд ч, юунд ч эс зориулсан шүлгүүд маань мөн чанартаа бүхий л орон зай хийгээд цаг хугацаанд зориулагддаг” гэсэн өгүүлбэр байдаг. Өнөөгийн зарим зохиолчид номын баяр дөхөхөөр л ном бичдэг, алга ташилтад зориулж шүлэг бичдэг шиг санагддаг юм. Энэ хэр муу жишиг вэ?
-Хэдэн сард хэвлэх нь, хэнд зориулж, ямар үйл явдлыг тохиолдуулж хэвлэсэн бэ гэдэг нь бүтээлийн чанарт ер хамаагүй. Номын борлуулалтын тоо ч чанарт нь төдийлөн хамааралгүй байдаг. Гэхдээ зах зээлийн хуулиараа, чөлөөт өрсөлдөөний жамаар явж буй зүйлийг буруутгах боломжгүй. Ном бичиж буй нь ажил хөдөлмөр учраас амьжиргааны эх үүсвэр болох ёстой. Тиймээс л номын яармаг гэх мэт үйл ажиллагаанд зохиолчид өргөнөөр оролцдог. Энэ бол хаана ч байдаг л жишиг. Жишээ нь, номоо борлуулж чадахгүй байгаа маань миний мундгийнх биш, муугийнх шүү дээ. Өнөө цагт ямар ч менежментгүй, мэдрэмжгүй, “хөлдүү” царайлж сууна гэдэг яав ч сайрхах зүйл биш. Ер нь бол номын борлуулалт гэдэг маш харьцангуй ойлголт л доо. Өнөөдөр манайд Тодка Самсоны номууд ч, Г.Аюурзанын номууд ч өндөр борлуулалттай. Дэлхийд гээд яривал, Альбер Камюгийн “Тахал” 1947 онд хэвлэгдсэнээсээ хойш өнөөг хүртэл 12 сая ширхэг зарагдаж, гэтэл Зян Руны “Чонон сүлд” 2004 онд анх хэвлэгдсэн хэдий ч одоогоор 20 сая ширхэг зарагджээ. Бидний хувьд уншигчдаа буруутгах хэрэггүй. 3 сая хүн дотор иймэрхүү уншигчид байна гэдэг хангалттай сайн үзүүлэлт. Харин бичигчдэд бол асуудал байна. Бид өөрсдөө уншихгүй байна шүү дээ. Тэгсэн хэр нь нэг л их зохиолч, яруу найрагч гэж цоллуулах дуртай хүмүүс, алга ташуулах, хүндлүүлэх, шагнуулах, магтуулах дуртай хүмүүс, найз нөхдийнхөө бэлэглэсэн номоос цааш хэтэрч уншдаггүй, номд мөнгө зарж үзээгүй хүмүүс, уншихгүй байж бичих дуртай, бичихгүй байж ярих дуртай хүмүүс... Ийм бичээчдээс ер нь юу хүлээх юм бэ? Уран зохиолын хөгжил гэдэг бичигчийн тоогоор биш, уншигчийн тоогоор хэмжигдэнэ. Яг одоо бол монголд яруу найрагч шиг элбэг юм алга. Бид өөрсдөө л уран зохиолоо ингэж хямдруулж, хямруулж, хялбаршуулсан.
-Та өмнөх ярилцлагадаа “Монголын зохиолчид бид уншигчиддаа гологдоод эхэллээ. Чанаргүй ном ийм олноороо хэвлэгдэж байгаа үед судлаач, шүүмжлэгчид маань өдрийн од шиг ганц нэг “гялаан” юм үзэгдээсэй гэж чимээгүй хүлээж, эсвэл гуйлт, шахалт, “танилын нүүр халуун”-ы жишгээр дуугарч байна” гэж хэлсэн. Өдгөө орчуулгын уран зохиолын нөлөөнөөс давж, Монгол бүтээлийн нам гүм байдлыг эвдэж буй зохиолч, тийм цараатай бүтээл гарч байна уу?
-“...нам гүм байдал” гэхээсээ илүү энэ их “хашхираан” дундаас цараатай бүтээлүүд хааяа нэг чимээгүйхэн төрж л байгаа байх гэж боддог. Би О.Цэнд-Аюуш гэдэг нөхөрт ер эргэлздэггүй юм. Сайн зохиолч. Цаашдаа илүү сайн зохиолууд нь гарна гэдэгт бас итгэдэг. За тэгээд, залууст, дүү нартаа найддаг. Мэдээж бүгдээрээ, үеэрээ сайн байх боломжгүй, тийм зүйл огт байдаггүй юм. Уран зохиолд нэгэн үеийн уран бүтээлчдийн задрал, ялгарал яаж явагдаж байна вэ гэдэг нь хамгийн сонирхолтой байдаг.
-Та өнгөрсөн жил яруу найргийн тав дахь түүврээ “Жийд хэлний бадгууд” нэртэйгээр хэвлүүлсэн. Жийд уулс гэдэг таны бага насаа өнгөрүүлсэн Алтай нутгийн уулс уу?
-Жийд хэмээх үг бол “буйд, зэлүүд, зайдуу, алслагдмал, мартагдмал” гэсэн утгатай, манай нутгийн хэллэг буюу урианхай үг л дээ.
-Энэ түүвэрт орсон ээжийн тухай шүлгүүд тань сэтгэл хөдлөм, өвөрмөц санагдсан. Та Бугатын уулан дахь ээждээ бага залуу насных шигээ тунгалаг болж очих, зээгтсэн буурал гэзгийг нь эвтэйхэн нэг самнаж өгөх хүсэлд хэр олонтоо ээрэгдэж байв?
- Өө зөндөө. Бас их сонин шүү дээ, ээж нутаг хоёр ямагт цугтаа санаанд бууна. Ээжийн маань үс, зүс, байр байдал, үг яриа, тэр жийд хөх уулсын жалга судаг, хад чулуу, өвс ногоо, бут сөөг нь хүртэл төсөөлөл дотор дурайтал тодроод л эхэлбэл, за даа, тэсгэл алдталаа санаж байна аа л гэсэн үг.
-“Жийд хэлний бадгууд” тань хэл, найруулгын хувьд нутгийн аялга үгсийг холбож бичсэн гэдгээрээ онцлог болов уу. Ийм тохиолдолд бусад нутгийнхан шүлгийн тань утгыг бүрэн дүүрэн ойлгож, мэдэрч чадахгүй байх вий гэж эмээдэггүй юу?
-Бүр яг зорьж, бичье гэж бичсэн шүлэг л дээ. Миний төрж өссөн тэр жийд нутаг бол хуучнаар Засагт хан аймгийн Дайчин вангийн хошуу буюу Жалцангомбодорж бэйс (Жа бэйс)-ийн хошуу, одоогийнхоор Говь-Алтай аймгийн Бугат сум юм. Эртнээсээ урианхай түмний уугуул нутаг. Зөвхөн хошуу ноёд нь халх, ард иргэд нь урианхайчууд байсан гэсэн үг.
Жа бэйсийн унага нь
Зантайхан болоод жороо доо.
Захыг харсан манийгаа
Харж л үзэх нь яав даа... гэж дуулцгаадаг ард түмэн. Олон зууны турш монгол орныхоо баруун өмнөд хязгаарыг манаж, хилийн харуулын үүргийг гүйцэтгэж ирсэн түүхтэй юм. Манай нутгийнхныг;
Хурган хар малгайтай
Хулганын сахлан гуталтай
Шүлсээрээ нүүрээ угаадаг
Сүр сүрхийсэн хөх хүмүүс... гэдэг байсан юм гэнэ лээ. Хилийн харуулын үүрэг гүйцэтгэхээр тохоон томилогдсон айл өрхийн эрчүүд нь бусдаас ялгарахын тулд хар хурганы арьсан малгай өмсдөг байж. Урианхайн “Хар малгайт” хэмээх ургийн овог ингэж үүссэн. Нэлээн эртний түүхтэй овог л доо. Би ийм л хүмүүсийн үр удам.
За ингээд асуулт руу чинь оръё. Энэ шүлгийн үгсийг уншигчид ойлгохгүй байх вий гэсэн эргэлзээ мэдээж байсан. Номд оруулахдаа зүүлт тайлбартайгаар оруулъя гэж бодож байсан юм. Тэгээд дараа нь Б.Эрдэнэсолонго ахтай зөвлөлдөж байгаад шүлэгт ер нь зүүлт тайлбар хэрэггүй юм байна гэдэг дээр тогтсон. Нутгийн яг ийм ховор, хуучин, нандин үгс дунд би төрж өссөн. Гэвч шүлэг болгоноо ийм үгсээр бичээд байвал утгагүй шүү дээ. Тийм болохоор ганцхан шүлэгт л тултал нь хийж өгье гэж зорьсон маань энэ шүлэг л дээ.
-“Арьсан хүрэмтэй Мадонна”, “Бидний доторх чөтгөр” гэсэн номуудаараа монгол уншигчдын хэдийн танил зохиолч Сабахаттин Алигийн шилмэл өгүүллэгүүдийг та орчуулж “Эрдүү хийл” нэрээр хэвлүүлсэн нь өнөө жилийн үйл явдал. Эдгээр өгүүллэгийг орчуулахдаа өөрийнхөө орчуулгын ур чадварыг сорихоор барьж авсан уу, эсвэл монгол уншигчдад үнэхээр хэрэгтэй бүтээл гэж бодсоноос тань үүдэлтэй юу?
-“Тээрэм” хэмээх өгүүллэгийг нь анх уншчихаад орчуулахаар шийдсэн юм. Тэгээд бодсон чинь монголд өгүүллэгүүд нь ер орчуулагдаагүй байсан. Туркийн уран зохиолд нэг үг байдаг юм аа. Тэр нь, “1950-иад оноос хойших туркийн уран зохиол бол ердөө л Сабахаттин Алигийн тээрэм, Сайт Файкын зуух хоёроор дамжиж гарсан бүтээгдэхүүн юм” хэмээсэн үг. Яалт ч үгүй хамгийн нөлөө бүхий зохиолчдын нэг. Дээрээс нь, туулж өнгөрүүлсэн амьдрал нь үнэхээр гашуун, үүнээсээ улбаалаад зохиол бүтээл нь ч үнэн гашуун. Ийм шалтгаануудын улмаас л орчуулж гаргахаар шийдсэн.
-Энэ түүврээс “Цийдэм” өгүүллэгийг уншихад дотрыг маань хайрах шиг санагдаж, хүйтэн энэрэлгүй мэдрэмж төрснөө нуух юун билээ. Харин орчуулах явцад иймэрхүү эмзэг мэдрэмж таныг хатгаж байсан уу?
-Өө тэгэлгүй яах вэ, бараг өгүүллэг бүр нь тийм эмзэг мэдрэмж төрүүлдэг юм. Тун чиг зэвүүн реалист шүү дээ.
-Та Сабахаттин Алигийн зохиол бүтээлүүдийг юугаараа үнэ цэнтэй гэж үзэхэд хүрэв?
-Нээрэн, нэг сонирхолтой санагддаг зүйл нь Сабахаттин Алигийн намтар, манай их зохиолч Д.Нацагдоржийн намтартай маш адилхан. Төрсөн, амьдарсан цаг хугацаа нь ойролцоо, 1928 онд буюу Д.Нацагдоржтой яг нэг онд Германд сурахаар очсон, төр засгийнхаа шийдвэрээр явсан ч дараа нь эргэж татагдсан, эх орондоо ирээд буруудсан, баривчлагдсан, байцаагдсан, шоронд суусан, шүлгийг ч, хүүрнэл зохиолыг ч гоц гойд бичсэн, тэгээд эцэст нь золгүйгээр амиа алдсан гээд л... Түүхэн замнал нь нэн төстэй юм билээ. Ер нь бол дөчин нэгхэн насалсан атлаа, тийм богинохон амьдралдаа цэргийн алба, шорон орон, дарамт шахалт, зовлон зүдүүр дундуур туучсан хэр нь хэдий завдаа ийм арвин, ийм сайн бүтээлүүд туурвиж амжаа вэ гэж гайхмаар. Энэ зохиолчийн үнэ цэний тухайд бол юу ярилтай билээ дээ, цаг хугацааны шалгуурыг нэгэнт давчихсан уран бүтээлч шүү дээ. Хүн гэгч хэцүү бэрхтэй нүүр тулахаараа хэчнээн тэвчээртэй вэ гэдгийг, хайр дурлал гэгч ямар хүчтэй зүйл болохыг, аль ч нийгэмд амь бөхтэй оршсоор байдаг авлига, хүнд суртал гэх мэт урхаг зүйлсийн тухай далдхан егөө, илэрхий ёжлолыг түүний зохиолуудаас гүн гүнзгий мэдэрч болно.
-Таныхаар, түүний богино өгүүллэгүүд, бүрэн хэмжээний зохиолуудаас нь хэрхэн ялгарах вэ?
-Өгүүллэгүүдэд нь түүний хурц, хүнд, хүчтэй илэрхийлэмжүүд, бичлэгийн арга барил, хэв маяг нь илүү тод туссан гэж судлаачид үздэг юм билээ.
-Эрдүү хийл гэх үг зохиолч, судлаач П.Батхуяг агсны лавтай хоёр ч шүлэгт дурдагддаг санагдана. Та Алигийн өгүүллэгийн түүврийг яагаад ийн нэрийдэх болов?
-Өө, сонгож орчуулсан өгүүллэгүүдийнхээ нэрийг харж байгаад л дотроос нь авсан юм. Энэ нөхөр чинь зохиолдоо гоё ганган нэр огт өгдөггүй байсан юм билээ. Арай аятайхан нэр нь “Эрдүү хийл” санагдаад, тэгээд л ингэж нэрлэсэн.
-Та залуу байхдаа юун тухай мөрөөддөг байв даа?
-Бүр багадаа бол том болохыг л мөрөөддөг байлаа. Харин ном уншдаг болсноосоо хойш том зохиолч болно гэж мөрөөддөг болсон.
-Өөрийн гэсэн бичлэгийн давтагдашгүй хэл найруулга, хэлбэрийг олж авахын тулд хэрхэн эрэлхийлж, ямар хүчин чармайлт гаргаснаа хэлж болох уу. Өөрийгөө хайрцаглагдахаас яаж аварсан бэ?
-Унших л хэрэгтэй. Яг үүн дээр нэг буруу ойлголт байдаг юм. Юу уншина, түүнтэйгээ адилхан бичээд байна, тиймээс унших хэрэггүй юм байна гэдэг ойлголт. Энэ бол тун чиг буруу ойлголт бөгөөд уншихуйн их үйлийн эхэн хэсгийн нэгхэн үе шат шүү. Надад тийм үе байсан. Лхагвасүрэн гуайн шүлгүүдийг уншихаараа түүн шиг бичээд л, Галсансүх ахынхыг уншихаараа бас дуурайчих гээд л... Гэхдээ уншаад л байхаар энэ үе шатыг давчихдаг, юу уншсан байлаа ч гэсэн тэндээс авсан сэрэл мэдрэмжээ өөрийнхөөрөө илэрхийлж чадахуйц болчихдог юм. Тэгээд шинэлэг байх. Шинэлэг байна гэдэг амаргүй ч, ядах нь аа, шинэлэг байх тухай үргэлж бодох...
-Та Эрдэнэтийн утга зохиолын “Гүн утга” бүлгэмийн гишүүн. Танай бүлгэмээс эрхлэн хэвлүүлдэг “Үүдэл” цувралын номууд өдгөө цөөнгүй тоонд хүрчээ. Хэр сайн номууд болсон гэж үнэлэх вэ?
-Гоц гойд гэхгүй ч өнөөхөндөө бол дажгүй ээ.
-Өдгөө ямар бүтээл дээр сууж байна?
-Нэг тууж бичиж байна аа.
-Туужийн тухай ярьснаас үүдэн асуухад манай зарим зохиолчид өгүүллэг, тууж, роман гурвын зааг ялгааг төдий л сайн ойлгохгүй байх шиг санагддаг. Зөвхөн урт, богины хэмжээгээр ангилчихна гээч. Таныхаар эдгээрийг заагладаг гол үзүүлэлт нь юу байдаг юм бол?
-Зөвхөн хэмжээгээр биш л дээ, зохиол доторх цаг хугацаа, орон зайн багтаамжаар авч үзнэ. Бүдүүн тойм зааг л гэхээс бүр нарийн зааг байхгүй ээ. Зааг ялгааг зориуд бүдгэрүүлж бичиж ч болно. Би, зохиолын зүйлчлэлд төдийлөн ач холбогдол өгдөггүй юм. Тууж гэж байгаа маань бичиж буй үеийн төсөөлөл, хар зураг төдий. Бичиж дуусахад юу ч болж мэднэ.
-Тууж бичихэд өгүүллэг бичихээс юугаараа ялгаатай санагдав?
-Дүр болоод дүрийн цаанах “дэвсгэр” цаг үе, нийгмийг илүү тодотгож өгөх боломжтой.
-Хүүрнэл зохиол бичихэд сахилга бат чухал. Харин та Эрдэнэт болоод говийн хооронд явдал суудал ихтэй байдаг. Үүнээс үүдэн бичих явц тань тасалдах үе гардаг уу?
-Тийм ээ, энэ чинь л жинхэнэ асуудал. Бичиж буй үеийн долгион, хэмнэл алдагдчихдаг. Бичгийн ажлаа нэг мөр хөөх боломж маань одоохондоо бол мөрөөдөл төдий л байна даа.
-Таны хувьд Истанбул хотноо амьдарч байсан учраас Туркийн уран зохиолыг илүүтэй уншсан болов уу. Харин бичихдээ санамсаргүйгээр гадаадын уран зохиолын нөлөөнд автах тохиолдол гарч байсан уу?
-Туркийн уран зохиолд өдөөгдсөн үү гэвэл өдөөгдсөн, гэхдээ бичих хэв маягт маань нөлөөлсөн үү гэвэл үгүй.
-Бүтээл туурвих үед тань сэтгэлээр унах мэдрэмж төрдөг үү?
-Үгүй ээ. Харин бичихгүй удахаараа сэтгэлээр унаж эхэлдэг шүү.
-Шүлгээс үнэнг нэхнэ гэдэг утгагүй хэрэг. Гэхдээ бас шүлэгт туссан зүйлийг худал гэх үндэслэл байдаггүй. Яруу найргийн бүтээлд үнэн гэдэг ямар байдлаар тусдаг юм бол?
-Яг үүн тухайд Милан Кундера; "Яруу найраг бол хэлсэн бүхэн нь үнэн байдаг газар юм. Яруу найрагч өчигдөрхөн "Амьдрал нулимс шиг гашуун" гэжээ, харин өнөөдөр "Амьдрал бол инээд шиг сайхан" гэжээ, аль аль нь үнэн. Тэрээр өнөөдөр "Бүх юм төгсөж, чимээ аниргүйд уусаж байна" гэжээ, харин маргааш "Юу ч, хэзээ ч төгсөшгүй" гэх болно, хоёулаа зөв өө. Яруу найрагч ямар ч зүйлийг нотлох шаардлагагүй; үнэн гэгч гагцхүү түүний сэтгэл хөдлөлийн эрчмээс бий болдог" гэж хэлсэн байдаг юм.
-Зохиолч П.Майнбаяр ах нэгэнтээ “Сүүлийн үед зохиолыг хэр дуулиан шуугиан тарьснаар нь сонгож унших хандлагатай болчихсон ч юм шиг санагддаг. Гэвч зохиол бичих нь дуулиан шуугиантай явдал мөн юм уу” гэж асууж билээ. Та үүнд ямар хариулт өгөх вэ?
-Монголд плакат маягийн хэдэн зохиолч бий. Зохиолч гэгдэгчид гэмээр юм уу даа. Энд тэндхийн номын яармаг, уншигч зохиолчийн уулзалт энэ тэрд тогтмол явж байдаг. Тэгж явж байгаа нь сайн зохиолтойдоо биш, зүгээр л иймэрхүү зүйлд гаршсан фракц учраас тэр. Уншигчдын тархинд тэд өөрсдийнхөө дүрийг хүчээр чихдэг гэсэн үг. Харин жинхэнэ зохиолчид нь, магадгүй, гэрийн мухартаа, ширээний гэрэл дороо чимээ аниргүйхэн бичиж суугаа л болов уу. Зохиол бичих бол дуулиан шуугиантай явдал биш ээ. Үнэнийг хэлэхэд, өөрөө өөрийнхөө төлөө, сайн дураараа цаас эрээчиж буйгаа их юманд бодох, үүнийхээ төлөө бусдаас шан харамж, хайр хүндлэл нэхэх нь, яаж ч бодсон, утгагүй л дээ.
-Та шүлэг бичсэнээрээ ямар нэгэн чөлөөлөлтийг мэдэрдэг үү, шүлэг бичсэнийхээ дараа ямар мэдрэмжтэй үлддэг вэ?
-Хүн бүрд өөрийгөө илэрхийлэх, дотоод сэтгэлээ гадагшлуулах хэрэгцээ байдаг. Уйлж, дуулж, инээж, ярьж, уурлаж, зурж, хөгжимдөж, бүжиглэж, бичиж гэхчлэн хүмүүс янз бүрээр л дотоод мэдрэмжээ гадагшлуулдаг. Гадагшлуулж буй тэр мэдрэмжүүдийг үзэж, сонсож, уншиж таашаал авах хэрэгцээ бас хүмүүст байдаг. Товчхондоо, бүтээгч болоод хэрэглэгчийн харилцан хэрэгцээ дээр урлаг тогтдог. Бичих, унших бол миний хэрэгцээ. Аль алинаас нь би маш сайхан мэдрэмж авдаг.
-Авьяас заяамал уу, эсвэл түүнийг уйгагүй оролдлогоор өөртөө дадуулж болох уу?
-Уран зохиолын салбарт авьяас заяамал нь ч байна, албаар дадуулсан нь ч байна. Гэвч дан ганц авьяасаар, эсвэл дадал туршлагаар сайн зохиолч болчихгүй. Даацтай бүтээл туурвихын тулд боловсрох шаардлагатай болдог. Уран зохиол гэдэг бол систем. Бидний ихэнх нь тэр системийг ойлгоогүй, эсвэл ойшоогоогүй учраас “цээжний бан”-гаараа явж байна.
-Та сая “Уран зохиол гэдэг бол систем” гэлээ. Энэ системийн зүй тогтлыг ойлгоход тань юу тус болов?
-Би өндөр боловсролтой хүн бол биш. Намайг бага ч атугай боловсорсон, ямар нэг юм ойлгосон гэж үзэж байгаа бол тус болсон зүйл нь ердөө л ном.
-Ном уншихад хэрхэн яаж унших вэ гэдэг бас л учиртай биз?
-Гол нь, унших гэгчийг өөртөө дадал зуршил болгох хэрэгтэй байдаг. Ямар ном унших, яаж унших нь хувь хүний өөрийн үнэлэмж, түвшин, дадлаас нь хамаардаг боловч бичихийн тулд уншиж байгаа хүмүүсийн тухайд бол ямагт шинэлэг, шилдэг номуудыг сонгож унших нь хамгийн зөв гэж боддог.
-Та өөрийн дотоод хүнийг дүрслэн өгүүлж болох уу?
-Аль нэг булан тохой руу шигдээд, цааш хараад, чихэвч зүүгээд суучихсан нөхөр. Бодит хүн нь наагуур нь яриад л, ажиллаад л, алхаад л байдаг, нөгөө нөхөр нь тоосон ч шинжгүй. Хааяа хүчээр шахуу харилцаанд оруулахаар эмзэг, өөнтөгч, арчаагүй хэр нь адайр, нэг тийм хачин нөхөр бий байх аа.
-Гэр бүлийн хүн тань багш мэргэжилтэй. Бичигчийн ажлын онцлогийг ойлгож, төвлөрч унших, эсвэл зохиолоо бичихэд тань түүртэхгүй хүн хажууд байна гэдэг хэр сайн зүйл вэ?
-Бичих үйлийг ойлгодог хүн дэргэд байна гэдэг бичигчийн хувьд хамгийн том аз завшаан.
-Б.Цэнддоогийн;
“Мянган он алсарч одоход юу үлдэнэ
Магад чамд хайртай явснаас минь юу үлдэнэ...” гэсэн шүлгийн мөртүүд санаанд бууж байна. Та ханьдаа сэтгэлийн дулаан үг хэр олонтоо хэлдэг вэ?
-За даа, бараг хэлдэггүй дээ. Би ч их л бүдүүн ширхгийн хүн дээ. Харин шүлгээрээ бол илэрхийлдэг. Сэтгэлийн дулаан үг маань тэр л юм даа.
-Үнэхээр мянган он алсарч одоход биднээс юу үлдэх бол?
-Урлаг үлдэнэ ээ. Хүний оюун билгээс төрсөн сод туурвилууд л үлдэнэ.
-”Хэт их хичээх хэрэггүй ээ, хамгийн сайхан зүйлс санамсаргүй байхад тохиолддог юм" гэсэн Г.Г.Маркесийн үгийг орчуулж, нийтэлснийг тань уншсан. Та амьдралд, уран зохиолд хандахдаа хэр их хичээдэг вэ?
-Амьдрал ахуй талд бол албан ажлаа мөрөөрөө хийгээд л, цалингаа аваад л... Үүнээс хэтэрч хичээсэн юм алга. Харин уран бүтээлдээ бол хичээсэн л гэж бодож байна. Ямар нэгэн юм бичмэглэж нойргүй хоносон шөнүүдийнхээ тоог мартжээ. Уурхайн тоосон дунд ажилдаа түүртэж явахад ч ухаан санаанд эргэлддэг нь зохиол бүтээл маань л байна.
