Наурыз нь хаврын угтаж буй баяр бөгөөд "Нарны баяр" ч хэмээн ярилцдаг. Казах түмэн Наурыз тохиож буй өдрийг “Улыстын Улы Күнi” буюу "шинийн нэгэн" гэнэ. Наурыз бол ямар нэгэн шашны баяр бус байгаль эхтэйгээ хүйн холбоотой хүн төрөлхтний баяр юм. Казахууд нүүдэлчин ард түмэн учраас өвлийн хахир хатуу цагийг өнтэй давж, урин хавартай золгосны баяр болгон тэмдэглэдэг.
1. Наурыз нь Перс гаралтай үг юм
Нау-шинэ, Руз-өдөр буюу “Шинэ өдөр” гэсэн үг ажээ. Анх МЭ II зууны үед энэ үг тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг.
2. "Дастархан" буюу баярын идээ будаа
Баярын урд орой айл болгон көже идээгээ бэлтгэж баярын ширээ идээ будаагаар дүүрэн, хэдий чинээ тансаг байна тэр жилийн амьдрал төдий чинээ өнгөлөг, ажил үйлс өөдрөг байдаг хэмээн үздэг. “Дастархан”-аас эхлээд аягалсан цай авч уугаад дуртай идээнээсээ иднэ. Цайны идээ өтгөн, сүүтэй, шар тос, цөцгийтэй байвал амттай байдаг аж. “Дастархан”-ы дэргэд суухаас өмнө гараа заавал угаана. “Дастархан”-ыг дэлгэмэгц зочин, ахмад хүмүүс ерөөл дэвшүүлнэ.
3. Гараа угаахгүй бол хоол идэх эрхгүй гэсэн үг
Дастарханд хэн ч бай заавал гараа угааж байж хүрэх ёстой. Гараа угаахгүй бол хоол идэх эрхгүй гэсэн үг. Казах айл бүхэн услаг буюу “сулык”, тослог буюу “майлык” гэсэн усны ба тосны хоёр алчууртай байна. Харин ахмад хүмүүсийн ба зочны гарт усыг тэр гэрт байгаа хамгийн бага настай нь хийж үйлчилнэ. Ингэхийн учир бусдыг хүндлэх бохир гарын өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхийн зэрэгцээ хувцас хунараа тослохоос хамгаалсан хэрэг.
4. Казах ёсонд Наурызаар будаатай шөл хийдэг
Баярын хамгийн гол хоол бол “Наурыз-көже” буюу наурыз-шөл хэмээх хоол юм. “Наурыз-шөл” нь амьдралын долоон элементийг илтгэдэг долоон төрлийн бүтцээс бүрдэнэ. Үүнд: ус, мах, давс, өөх, гурил, будаа /цагаан будаа, улаан будаа, шар будаа/, сүү зэрэг орно. Энэ нь баяр баясгалантай, азтай, цэцэн, эрүүл байх, элбэг дэлбэг байх, хурдан шаламгай, бурхнаас өршөөлтэй байхыг билэгддэг.
5. Цайгаа ууж дуусан л бол аягаа таглахаа мартaв аа
Та казах айлд зочилбол тэр айл эхлээд аяганд цай хийж барина. Та цайг нь ханатлаа уугаад баярласнаа илэрхийлэхийн тулд аяганы амсрыг таван хуруугаараа таглаж тавиарай. Хэрвээ ингэхгүй бол айл танд данхтай цайгаа дуустал хийгээд зогсохгүй дахин цай чанах ч хэрэг гарах юм шүү.
6.Энэ өдөр бүгд үндэсний хувцсаараа гоёно
Баярын үеэр бүгд үндэсний хувцсаа өмссөн байх агаад ахмад настан аксакалуудаа хүндэтгэн золгож, үдэж буй оныхоо ажил үйлс, ололт амжилтаа хүүрнэн дүгнэж, шинэ ондоо аз хийморь, арвин баялаг амжилттай байхыг ерөөн хүсдэг.
7. "Шашу" буюу хишиг
Цагаан өнгийн гоёмсог алчуур толгойдоо ороож, үсээ далдалсан эмээ нар баяр ёслолоор хишиг тараадаг нь өнөөдрийг хүртэл уламжлагджээ. Ингэхдээ тэд шашуг хүн бүрийн гарт тусгайлан атгуулдаггүй. Зөвхөн дастархан (их идээ)-г тойрон суу-гаа зочдын дунд цацаж хүртээдэг. Наурызыг апа нарын шашугүйгээр төсөөлөх аргагүй бөгөөд шашу нь зөвхөн чихэр боов байдаг. Гэхдээ тэр хишгийг хүртсэн нэгнийг амны билэгтэй хэмээн бэлэгшээдэгт хамаг учир бий.
8. "Алты бақан" буюу савлуур
Наурызын баярын орой залуус хосоороо савлуураар тоглодог бөгөөд энэ үед дуулж хөгжилдөх, хоорондоо дотносон танилцах, сэтгэлийн үг хэлэлцэх, болзох хором болдог гэж хэлж болно.
9. Найрсаг зочломтгой ард түмэн
Казах айлд ороход гэрийн эзэн эзэгтэй эелдгээр мэндчилэн хоймор дээшээ суухыг урин ширдэг дэвсэн олбог, сандал өгч суулган цай хоолоороо дайлж үйлчилнэ. Мэндэлсний дараа хүн бүрээс аль нутаг, овог, хэн болох юу хийдгийг нь заавал асууж танилцдаг уламжлал бий. Энэ нь залуу хүмүүст ураг төрлөө мэдэлцэх, цус ойртохгүй байх чухал ач холбогдолтой харилцаа юм.
10. Хүндтэй зочин
Казах айлд зочлох хэрэг гарвал нар жаргахаас өмнө очоорой. Тухайн айл зочныг үнэн сэтгэлээсээ манайхыг зорьж ирсэн сайхан сэтгэлтэй “хүндтэй зочин” гэж хүлээн авч, дээд зэргээр хүндэлнэ. Хэрэв нар шингэсний дараа очвол “кангырган конак” буюу “төөрсөн зочин” гэж арай өөрөөр хүлээж авна.
11. "Айтыс" буюу харилцаа дуу
Айтыс хэмээх харилцаа дууны тэмцээн болдог бөгөөд энэ нь казахын урлаг уран зохиолын онцгой нэгэн төрөл буюу ардын яруу найргийн төрөлд багтдаг. Уг тэмцээнд оролцогсод урьдчилан ямар нэгэн бэлтгэл хийхгүй хоёр хоёроороо сууж тухайн байдал, баяр ёслолын агуулгад тааруулан санаанаасаа зохиож домбордож харилцан дуулна. Шалгарсан нь бусад шалгарсан хүмүүстэй өрсөлдөх байдлаар цааш өрнөдөг байна.
12. Дэлхий дахинд 300 гаруй сая хүн жил бүр Наурызын баярыг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг.
13. Наурызын баяраар архи хэрэглэдэггүй ёстой
Учир нь Исламын шашинд архи дарсыг цээрлэдэг (Харам) бөгөөд бусад идээ будааны дэргэд байж болдоггүй гэж үздэг юм. Харин айргийг элбэг хэрэглэдэг.
14. Мэндлэх ёс
Хоёр эрэгтэй хүн өөд өөдөөсөө харж зогсоод гараа атгалцан баруун зүүн хоёр талаараа цээжээрээ нийлж золгодог. Ийнхүү золгодог нь “Амь насны минь түшиг цээж минь, амьдралыг минь тэтгэгч хоёр гар минь эрүүл байг” гэсэн утгатай ажээ. Хоёр эмэгтэй тэврэлдэж золгоно.
15.“Домбыра” буюу Домбор хөгжим
Казахууд эрт дээр үеэс нэлээд олон төрлийн хөгжмийн зэмсэг хэрэглэсээр иржээ. Тэдний нэг нь домбор хөгжим юм. Тэгээд ч казахуудыг домбор хөгжимгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Домборыг нарс зэрэг модыг сайн хатааж байгаад урлана. Энэ нь хонгил, нүүр, хүзүү, чих, өлгөх, тиек гэсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ Шынай. Нүүрэн дээр нь дуу гарах нүх гаргана. Домбор нь 2 чавхдастай. Уг чавхдасыг эрт үед хонины өлөнгөөр хийдэг байсан бол, орчин үед сатуркаар хийж байна. Домбороор олон арван төрлийн ая эгшиглүүлдэг.
Бэлтгэсэн: Е.Алтанжимс
