Үндэсний урлагийн их театрын гоцлол хөгжимчин, „Aydu“ рекордсын уран бүтээлч, хуучирч Э.Цэндсүрэнтэй Монгол Улсын консерваторыг 2016 онд төгсөж, БНХАУ-ын Шанхай хотын консерваторт 2020 онд магистрын зэрэг хамгаалжээ. Урлагт хайртай гэр бүлд өсөн торниж, хөгжмийн урлагт чин сэтгэлээсээ үйл хэргээ зориулж яваа түүний тоглолтыг үзэж суухад „Хүнээр бол миний уран бүтээлийн зам одоо л насанд хүрч байна“ гэж хэлсэн нь сонирхол татаж байв. 12 настайгаасаа мэргэжлийн хөгжимчний арга барилаар суралцаж өдгөө „Эх хэл“, „Хөрөг“, “Born Retro” гэх мэт олон цомгоороо сонсогчдод танил болсон түүнийг „Women Who Dare“ буландаа урилаа.
-Өнгөрсөн хэдэн сарын хугацаанд хоёр ч шинэ цомог гаргачихлаа. Нэрт хөгжмийн зохиолч Б.Шаравын уран бүтээл болон Монгол ардын дууны цомог тань маш сонирхолтой дараалал боллоо шүү.
-Тийм ээ. Төрийн шагналт, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Б.Шаравын бүтээлүүдээр дагнасан цомгоо өнгөрсөн өвөл гаргасан. Энд гол төлөв романс түлхүү орсон ба түүний хуучир, симфони найрал хөгжимд зориулсан концертыг үндэсний найрал хөгжимд хөрвүүлснээр бичүүлсэн. Дан хөгжмийн бүтээл дундаа концерт төрөл нь хамгийн том нь юм. Б.Шарав гуайн концертын гурван анги гурвуулаа маш гоё дуулалтай, ямар ч хүн сонсоход шууд ойлгоно.
Харин өнгөрсөн Цагаан сараар ёочинч Э.Пагматай хамтарсан ардын 16 дууг уламжлалт болон өөрсдийн аялгуугаар хөгжимдөж бичүүлсэн Монгол ардын дууны цомгоо гаргалаа. Ардын дууг хоршлоор, зургаалаар, есүүл гэх мэт бүрэлдэхүүнээр хөгжимдсөөр ирсэн уламжлалтай. Ингэж хамсран хөгжимдөх нь ардын хөгжмийн нэгэн төрөл зүйл юм. Энэ цомогт бидний сайн мэдэх „Дөрвөн цаг“, „Ай Нанаа“, „Сүнжидмаа“ гэх мэт дууг өөрсдийн ардын арги барилаар хөгжимдөхдөө зэмсгийн онцлог төрөл, цохилгыг өргөн хэрэглэсэн.
-Хөгжмийн бүтээлээ сонгож тоглоход тодорхой шалтгаан, онцлог байдаг болов уу. Тэр дундаа яагаад Б.Шаравын хөгжмөөр онцгойлон цомог гаргахаар шийдсэн юм бэ?
-Нэг үүтгэл санаа бол энэ цомог гарахаас жилийн өмнө манай үндэсний хөгжмийн том тэмцээн буюу дөрвөн жил тутамд нэг удаа болдог Б.Шаравын нэрэмжит олон улсын уралдаан гэж бидний хүчээ сорьдог хамгийн том уралдаан болсон. Анх 2012 онд улмаар 2016 онд явагдаад цар тахлын улмаас өнжсөнөөр 2023 онд гуравдугаар уралдаан болсон юм. Мэдээж нэг удаа өнжөөд болсон учраас цар хүрээний хувьд өмнөхөөс хоёр дахин том, оролцогчдын хувьд ч маш их өссөн, тоглож байгаа бүтээлүүдийн тоо, чанар гэхчлэн уралдаан жилээс жилд хөгжиж байдаг тэр жишгээр өргөжсөн. Хүч сорьсон энэ уралдаанд би Хөгжимчдийн төрөлд нэгдүгээр байрт шалгарсан. Тэгэхээр уран бүтээлч хүний хариуцлагын хувьд ч тэр, шагналаа аваад чимээгүй байхыг хүсээгүй. Тийм гайхалтай бүтээлтэй, дурлуулахгүй байхын аргагүй, алдар нэр нь түгсэн хүний бүтээлийг илүү түгээх юм сан гэж бодсон. Түүний бүтээл, романсуудыг төгөлдөр хуурын сургалтад түгээмэл ашигладаг л даа. Харин зарим бүтээлийг нь хэзээ ч хуучраар тоглож байгаагүй тул энэ цомог их онцлогтой.
Хоёр дахь нэг санаа нь манай Үндэсний урлагийн их театр жил бүр „Сэрсэн тал“ гэж Б.Шаравын нэрэмжит тоглолт хийдэг. Энэ тоглолтыг сонсох бүрдээ ийм сайхан аялгуунуудыг тоглох юм сан гэж боддог байлаа. Энэ үүднээсээ төгөлдөр хуурч Б.Золзаяа багштайгаа хамтарч, „Aydu“ рекордсын уран бүтээлчийн хувиар цомгоо гаргасан.
-Монголд уран бүтээлчид рекорд компанид харьяалагдаж, лэйбл болж уран бүтээлээ туурвих энэ хэв маяг шинэхэн болов уу. Тэр дундаа хөгжимчин хүний хувьд ингэж харьяалагдаад ажиллах нь ямар давуу талыг бий болгодог вэ?
-Энэ бол үнэхээр шинэ үйл явц л даа, шинэ болохоор бас хэцүү. Би өөрийгөө их азтай хүн гэж боддог. Бид нар чинь Бөхийн өргөө, „UB Palace“ дүүргээд эсвэл 21 аймгаа тойроод тоглолт хийгээд явах боломж, нөхцөл байхгүй. Мэргэжлийн хөгжимчдийн хувьд уран бүтээлийн тоглолт, аливаа клип, видео зэрэг нь дандаа хасах баланстай явж байдаг тул тэндээс ашиг олно гэж байхгүй. Харин бид үнэ цэнтэй зүйл хийж байгаа гэдэгтээ л сэтгэл өег байж, түүндээ илүү хөрөнгө оруулдаг байх. Тийм учраас дараа нь тоглолт хийх юм чинь одоо нэг хэдэн клип хийгээд, цомог гаргаад авъя гэсэн бодол байдаггүй. Харин дараачийн үеийн залуу хөгжимчдөө бэлтгэх эсвэл бүтээлээ үлдээх сэдлээр илүү ажилладаг байх.
Миний продюсер Куш (З.Энхмөнх) ахын хувьд мэргэжлийн олон талбарт ажилласнаар нь хүмүүс таньдаг ч, угтаа өөрөө морин хуурч учраас бидний жаргал, зовлонг хамгийн сайн мэдэх хүн. Аз, хувь тохиолоор 2014 онд „World Music Classic“ тоглолтоо Улсын Филармонид хийхэд Куш ах продюсерласан. Тэгэхэд миний хувьд сэтгэл амар, аз жаргалтайгаар хөгжимчин хүн зөвхөн хөгжмөө л тоглоно гэдэг ямар их эрх чөлөө, гоё байдаг юм бэ гэдгийг мэдэрсэн. Зөвхөн хөгжмөө давтаад шаардлагатай хуваарийн дагуу зургаа авхуулаад л өөр зүйлд санаа зовохгүй байна гэдэг их том эрх чөлөө. Энэ бол Монголд түгээмэл биш шүү дээ.
Түүний дараа 2019 онд дахиад Улсын филармонид „Дотоод хөрөг“ тоглолтоо хийж, тэрхүү амьд бичлэгээрээ „Portrait“ цомгоо гаргасан. Түүнээс хойш цуврал клипнүүдээ хийхийн сацуу одоог хүртэл хийгдэж байгаа бас нэг төсөл бол „Born Retro“ гэж төсөл. Яг мэргэжлийн хөгжмөө үргэлж тогловол мэргэжлийн хөгжим сонсдог хүмүүст л хүрнэ. Тийм учраас арай орчин үеийн хэв маягт оруулах буюу хип хоп, жазз ч гэхчлэн залуусын сонсдог хөгжмөөр нь дамжуулан тэдэнд хүргэх зорилгоор энэ төсөл эхэлсэн.
Эхний уран бүтээл нь „Би чамд хайртай“ дуу байсан бол үргэлжлүүлэн 1950, 1960-аад оны дуунуудаас сонгоод гаргасан. „Цэнгэлтэй үдэш“, „Зулзаган цагаан хус“ гэхчлэн. Одоо төсөл маань дан эмэгтэй хөгжмийн зохиолчдын бүтээлээр үргэлжилж байна. Манай Монголд эмэгтэй хөгжмийн зохиолч маш цөөн байсан бол дэлхий дахинд арай өсөх тийшээ болж байна.
-Таны хуучир тоглож эхэлсэн түүхийг сонирхож болох уу? Нэгэн тоглолтыг тань үзэж байхад хөгжмийн замналаа хүнээр ярих юм бол насанд хүрч байна гэж байсан. Надад энэ хугацааны ард маш тууштай хичээл, зүтгэл байгаа нь илэрхий сонсогдсон.
-Хуучир хөгжмийг сонгосон түүх маань их сонин, бараг сонгогдчихсон гэх юм уу. Ямартай ч, энэ замналыг сонгоход Ховд аймгийн Чандмань сумд урлагт хайртай гэр бүлд өссөн маань маш их нөлөөлсөн. Манайх дуу хуураар тасардаггүй, үргэлж мандолин, манайхны мэдэх Casio даралтат хөгжим, ятга байж байдаг айл байлаа. Аав маань гоё ая, дуу зохиодог Улсын тэргүүний уран сайханч хүн. Анх л Монголд электрон хөгжим орж ирж, сумын төвүүдэд тарааж байхад түүний анхны тоглогч нь аав байсан. Харин ээж маань хөгжмийн мэдрэмж сайтай, академик мэдлэггүй хэр нь хүмүүсийн хэлдгээр сонсголоороо ёочин, шанз, ятга тоглочих нь. Манай аав, ээж хоёр ёстой л Вандан, Дуламсүрэн шиг хоёр 10, 13-ын утастай ятгаар хоршоод л гоё, гоё дуу дуулдаг байсан. Ээжийнхээ тэр сайхан дуу хоолойд би маш их хайртай. Ээж маань нэг дуу аялаад ганц, хоёр хоногт л сурчихдаг, түүнийг нь дагаад би их дуулдаг байсан. Багын маань дурсамж нийтийн гоё дуунууд сурч, ээжийнхээ хоолойд дурлаж, ямар нэг байдлаар хөгжимчин болно гэдгээ их эртнээс мэдэрдэг байсан юм шиг.
Би хувцасны өлгүүр байсан ч ятга гэж төсөөлөөд тоглодог, эсвэл ээжийн ярьдаг нэгэн дурсамжаар бол нэг өдөр ажлаасаа ирэхэд нь гурван настай үедээ эвдэрхий мандолин буруу харуулаад барьчихсан „Маамуу нааш ир“ сонсголоороо тоглоод сурч байсан гэдэг. Ээж үүнд маш их урамшаад шив шинэ мандолин авч өгч байсан.
Харин намайг долоон настайд манайх хотод орж ирээд анх Хөгжим бүжигт сонгодог хөгжимд шалгуулах гэтэл элсэлт нь дуусчихсан байсан тул орж чадаагүй. Гэхдээ хүүхдүүдийг тавдугаар анги төгсөхөд нь Ардын хөгжмийн ангид элсүүлдэг, тэр үед ирээрэй гэсэн юм билээ. Тэр хүртэл ерөнхий боловсролын сургуульд сурахдаа урлагийн арга хэмжээнд идэвхтэй, авьяас медалиуд авчихсан, сургуулийн хүүхдүүдийн бүх л номерт хөгжмийг нь тоглодог болчихсон байсан.
-Хотод дөнгөж орж ирээд л бужигнуулжээ.
-Одоо бодоход тэр үеийн дурсамж миний амьдралын хамгийн өнгөтэй хэсэг санагддаг. Тухайн үедээ аав, ээж хоёр маань дөнгөж хотод орж ирээд учраа олохгүй, мэргэжлээрээ ажиллах боломжгүй, хөлөө олоход амаргүй байсныг бага байсан ч гэсэн их мэдэрдэг байсан. Томроод аав, ээждээ туслах гэж хичээгээд модны захын ажил хийх, эгчтэйгээ цагаан утас барих, хэдэн жилийн дараа жоохон дээшлээд жимсний лангуун дээр суух гэх зэргээр их хичээсэн. Энэ бол аав, ээж биднийг бага балчир гэж голоогүй, бид ч өөрсдийгөө тэгж гололгүй хамтдаа олон хөгжилтэй дурсамжийг бүтээсэн сайхан үе байсан.
Ингэж явсаар Хөгжим бүжгийн шалгалт эхлэхээс арай эрт өвөл нэг очоод уулзахад шалгалтын хуваарь зааж өгөөд явуулж байсан юм. Дараа нь багш нараасаа сонсох нь ээ тэр үед Баянхошуунаас нэг сонсголтой хүүхэд ирэх гээд байгаа гээд хэрэндээ нэр гарчихсан байсан. Гэхдээ тухайн үедээ бол надад тэгж хэлж байгаагүй л дээ (инээв). Шалгаруулалтад ороход ээж маань „Хөгжим тоглодог уу“ гэж асуувал мэдэхгүй л гээрэй гэж захихаар нь хөгжмийн зэмсгийн нэр асуухад нь ч бүгдийг нь л мэдэхгүй гээд суугаад байснаа санадаг. Гэхдээ тэр дунд үнэхээр миний оролдож, дуулж байгаагүй хөгжим нь хуучир байсан юм. Шалгалтын дараа ямар ч гэсэн морин хуурын ангид орохоор болтол тэр жил эмэгтэй сурагчдын элсэлт байгаагүй тул нөгөө мэдэхгүй хөгжмийн ангидаа буюу хуучрын ангид орчихсон.
Ингэж л хуучир хөгжимтэй танилцаж байлаа. Гэхдээ эхний хэдэн жил амар байгаагүй. Хуучир их „ааштай“ хөгжим. Хяхтнаад л байна, хяхтнаад л байна. Тэнд Ятгын ангийн хүүхдүүд хэдийн дуу тоглож байхад бид суугаад л байна. Тэгээд их эргэлзэнэ. Би яг зөв юм сонгов уу, Ятгын ангид ордог байж уу, ёочин ч гоё байсан юм болов уу гэж бодож байсан ч, мэргэжилдээ илүү гүнзгийрч, ойлгох тусам „Мөн байжээ“ гэж итгэх болсон. Ялангуяа, арваннэгдүгээр ангидаа Л.Мөрдоржийн нэрэмжит улсын уралдаанд ороод мэргэжлийн хөгжимчидтэй тоглоод хоёрдугаар байр эзэлнэ гэдэг тийм ч амар зүйл биш. Тэр бол миний багшийн маш их хөдөлмөрийн үр шим байсан. Багш маань бүтээлч сэтгэлгээтэй, өндөр шаардлагатай, хөдөлмөрч хүн. Энэ нь надад хуучир хөгжим бол миний амьдралын нэг хэсэг гэдгийг ойлгуулж, таниулж өгсөн.
-Багаасаа олон уралдаанд ордог байжээ. Чамгүй амжилт ч үзүүлдэг байж. Энэ нь танд урам зориг болж байв уу?
-Миний хувьд багаасаа л уралдаан, тэмцээнд оролцохдоо уралдахын тулд тоглодог сэтгэл зүйтэй байгаагүй. Хэн нэгний дээр гаръя гэх бодолгүй, харин би хэн юм бэ, юу чадах бол, миний тоглох хэмжээ хаана юм бол гэж боддог байсан. Тэгэхээр тэрхүү тайзыг уралдаан гэхээс илүүтэй тоглолт гэж хүлээж авдаг. Одоо бодох нь ээ, энэ нь өөрт дарамтгүй, их зөв сэтгэл зүйн төлөв байжээ. Ер нь уралдааны сэтгэл зүй их чухал шүү.
Мөн зохиолдоо орж, мэдрэх их чухал байдаг. Заримдаа зохиолдоо орж чадахгүй байсаар дуусах үе ч бий. Гэтэл олон сарын хөдөлмөр, бэлтгэл тухайн тоглолтод зохиолдоо орж чадаагүй л бол тэгээд чадаагүй л болно. Өмнө нь бэлтгэл дээр хэчнээн мундаг байсан ч, заримдаа тэр хэрээр болдоггүй буюу сэтгэл санаа гэдэг тоглолтын ур чадвартай нягт холбоотой.
-Зохиолдоо орж, ойлгох бэлтгэлийн үйл явц хэрхэн өрнөдөг вэ?
-Зохиолоо маш урт хугацааны туршид судална. Ер нь бараг хүн шиг авч үзнэ. Хэр сайн „найзалж, нөхөрлөх“ вэ, тэр зохиолын ард юу нуугдсан байна, тэр нь надаар дамжиж гарахдаа ямар болох юм, магадгүй зохиолчийн анхны санаанаас арай өөр болсон байхыг үгүйсгэхгүй. Бид „Сэтгэлийн эгшиг“ бүтээлийг тэгж л бүр алдагдуулсан шүү дээ. Уг нь энэ хөгжмийг Б.Шарав багш эхнэртээ зориулж бичсэн гэх яриа нь бий. Эхнэр, хүү хоёр нь хөдөө явахад үдэж өгчхөөд сэтгэл нь жаахан эзгүйрэхдээ энэ бүтээлээ бичсэн байдаг. Гэтэл одоо бид энэ аялгуу явмагц хэн өнгөрчхөв өө гэж боддог болчихсон.
Энэ жишгээр аливаа зохиол, бүтээлийг яаж хүргэж, түгээх вэ гэдэгт гүйцэтгэгч, хөгжимчдийн харах өнцөг нөлөөтэй. Зарим зохиолч бол чи өөрөө юу гэж бодмоор байна, өөрөө яаж илэрхийлмээр байна түүгээрээ бод гээд эрх чөлөөг нь өгчихдөг. Зарим нь бол би ингэж бичсэн юм аа, чи арай хүндээр бодоод байна аа, санаа нь ийм шүү гээд хэлбэл арай ойлгомжтой байх ч үе бий.
Мөн зохиолтойгоо маш сайн танилцана. Тэнд техник ур чадвар, сэтгэлгээ гээд бүх юм бий. Ер нь зохиол гэдэг бол эхэлсэн мөчөөсөө эхлээд зүгээр нэг цаасан дээр бичсэн юм биш амьтай зүйл болчихдог. Дундаа амьсгаатай, гуниглавал гунина, баярлана. Энэ бүхнийг хөгжимдөө шингээхийн тулд эхлээд өөрөө түүгээр нэвтрэх ёстой. Харин үүндээ хэт дийлдчихвэл дараа нь бичлэгээ сонсоход гүйцэтгэл жаахан тааруу болсон байдаг. Гүйцэтгэлдээ хэт анхаарахаар тоглолт хөлдүү болчихсон байдаг ч юм уу. Тиймээс энэ тэнцвэрийг барихын тулд үүнийг тогтоох сэтгэл зүй, ур чадварыг олон сарын хөдөлмөрөөр бүтээнэ. Гэхдээ дээр хэлсэнчлэн тухайн өдрийн төвлөрөл, сэтгэл санаа гээд бүх юм холбоотой. Дээрээс нь үзэгчид бас их нөлөөтэй. Хөгжмийг ойлгож хүлээж авч байгаа үзэгч бол гоё юм ярихад таатай хариу үзүүлж буй хүнтэй ижил байдаг. Тийм учраас би амьд тоглолтод илүү дуртай. Учир нь, бичлэгийн үеэр тэрхүү сэтгэл зүй, дотоод мэдрэмжээ хадгалж тоглох нь илүү хэцүү байдаг.
-Үзэгчдийн төлөв сэтгэл зүйн байдалд нөлөөтэй гэлээ. Таатай уур амьсгалтай танхим гэж таны хувьд ямар байхыг хэлэх вэ?
-Миний 2019 онд хийсэн „Дотоод хөрөг“ тоглолт санаанаас гардаггүй юм. Ер нь үзэгчид ямар байхыг мэдээж бас тоглооч тодорхойлно шүү дээ. Энэ тоглолтоо хийх үед би Шанхайд сурч байгаад өвлийн амралтаараа ирж байсан юм. Тэр үед надад байсан сэтгэл зүй бол дээр ярьсанчлан хэнд ч, юуг ч нотлох гээгүй, тэнд ийм юм сурч байна шүү гэж батлах ч гээгүй. Харин Шанхайд суралцах явцад надад дутагдаад байсан зүйл нь маш гоё тоглолтууд үзсэн ч, өөрөө тоглох боломжгүй байсан явдал. Тэндхийн танхим нь өндөр зардалтай, төгөлдөр хуурчдын төлбөр ч маш өндөр, энэ бүгдийг арайхийн тэтгэлгээр сурч байгаа оюутан дааж, давах боломжгүй шүү дээ. Гэтэл хоёрдугаар курсийн өвөл дотор маань тоглох хүсэл асаад л байсан. Тэгээд ингэж тэмүүлж, ирж хийсэн тоглолт маань танхимд илт мэдрэгдсэн юм болов уу, эхний номероос эхлээд л сонсогчид маань шуудхан автах шиг болсон.
-Хятадад суралцахад анзаарагдсан онцлог талууд юу байсан бэ?
-Дээрх тоглолтоо хийх үед бас нэг бодсон зүйл нь Хятадад гоё зохиолчид байдаг юм байна, орчин үеийн хөгжим өөр болж байгаа юм байна гэдгийг хуучраараа төлөөлүүлээд хүмүүст сонсгомоор байсан. Тэнд хүн амын тоо олон, хуучрын хөгжил ч өндөр л дөө. Зөвхөн хуучирт зориулж хөгжим бичдэг хүн ч олон.
Хятад зохиолуудын нэг онцлог нь сонсоход их төвөгтэй, хэцүү санагддаг хэр нь тоглоход тийм биш. Монгол зохиолууд сонсоход гайгүй, удаан яваад байдаг хэр нь яг тоглоход маш их хөдөлмөр шаарддаг, хөлс гараад л. Үүнд хүмүүсийн соёл, ард түмний онцлог нөлөөлдөг болов уу гэж боддог юм. Манай уртын дуу гэхэд л хэчнээн урт амьсгаатай бүтээлүүд байдаг билээ дээ. Ийм хэв маяг монгол зохиолуудад их ажиглагддаг. Жишээ нь, миний „Эх хэл“ цомогт орсон бүтээлүүдийн ноттой анх танилцахад ер нь болчих юм байна гэж санагдаж мэднэ. Нэг уншаад л дуусгачихмаар ч юм шиг. Гэтэл яг давтаад эхлэхээр хэцүү нь мэдрэгддэг.
Хятадад бас нэг анзаарагдсан зүйл нь хөгжимчид нь маш төгс гүйцэтгэлтэй, ямар ч алдаагүй тоглодог ч, нөгөө талаар яг машин шиг хөгжимддөг хүмүүс ч бий. Тийм тоглолт үзэхэд ямар мундаг алдаагүй тоглож байна вэ гэж алмайрах боловч, дараа нь надад юу үлдэв, би юу бодох учиртай билээ гэхэд хоосон санагддаг. Тэгэхээр тийм болохгүйн тулд их хичээсэн. Монголд ирээд тоглолтоо хийхдээ төгөлдөр хуурч Б.Золзаяа багштайгаа бүтэн сар тасралтгүй бэлтгэл хийсэн. Б.Золзаяа багш маань ямар ч алдаагүй тоглоод дууссан ч, яг л тэр хоосныг мэдэрдэг, энд нэг л юм болохгүй байна, хоёулаа юу бодох вэ гээд л дахиад эхэлдэг. Бид магадгүй тэр хөгжмийн цаана ямар нэг үл үзэгдэх клип хийх гээд байгаа ч юм шиг. Ингэж төсөөлж, сууж ажиллаж байж тухайн хөгжим ийм зүйл илэрхийлэх гээд байгаа юм байна гэдгийг олж, мэдэрнэ гэдэг үнэхээр гоё үйл явц. Энэ нь дээрх тоглолтод маань тусгалаа олсноор үзэгчидтэйгээ тийм сайхан холбогдож чадсан байх.
-Хөгжимчин мэргэжлийн байх мэдрэмжтэй байх хоёрыг хослуулах их чухал байх нь ээ.
-Шанхай дахь миний мэргэжлийн багш 70 нэлээд гарчихсан, арвин туршлагатай хүн. Уралдаан, тэмцээнд шавь нараа оруулах тийм ч дуртай биш. Угаасаа хөгжмийг тэр нь муу, энэ нь сайн гэх дургүй хүн. Энэ хандлага нь бидний хувьд маш их эрх чөлөө байсан. Нөгөөтээгүүр техникийн алдаа гаргахыг нэг их тоохгүй, түүнийг засаж болно гэж хэлнэ. Харин монгол багш нар шиг маань давтаагүй бол хүчлэхгүй, бараг баяртай гээд л яваад өгнө. Тэгэхээр улам давтмаар болоод шар хөдөлдөг юм билээ. Илүү сайн давтаад багшаасаа хэдэн үг унагаж, сурч авахыг хичээгээд л.
Сургалтын энэ ялгаатай байдал нь надад арга, билэг шиг санагдсан. Монголд бол хийх ёстой гэсэн өндөр сахилга баттай. Хятадад бол илүү өөрөөрөө сурах, өөрөө сэтгэх, өөрийгөө өөрөөр илэрхийлэхийг илүүд үзнэ. Энэ чинь заавал ингэж тоглох албагүй юм байна шүү дээ, би өөрөөрөө ингэж тоглож болох нь гэж хүнээр бодуулна. Аль нэгээр нь дагнавал өөр хоорондоо огт адилгүй хэв маяг бий болох атал, аль алинаас нь суралцсанаар арга, билэг шиг нэгдмэл арга барилыг олж авсан.
-Мэргэжлийн байх, мэдрэмжтэй байх, нэмээд зохиол бүтээлээ таних ухаан гээд хөгжимчний ур чадвар гурван талын нийлбэр ажээ.
-Тийм шүү. Хөндлөнгөөс харвал нүүрээ будаж, будаж байгаад л тайзанд хэдхэн минут тоглоод буучихдаг хялбар юм шиг санагддаг байх. Харин тэр болтлоо олон жил хөдөлмөрлөдөг. Мөн тоглолтын тухайн үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалаад туршлагатай болсон хэдий ч алдах үе бий. Үнэхээр хичээж, хичээж байгаад тоглох гэтэл бүтэлгүйтчихээр би хөгжимчин болохгүй юм байна гэж санаагаар унана. Тэгэхээр дандаа л унаж, боссон сэтгэл зүйтэй авч түүнийгээ үргэлж даван туулж явдаг.
-Сонирхож асуухад хуучир хөгжмийн зэмсгийг монгол хөгжим мөн үү, биш үү гэх эргэлзээ олон хүнд байх шиг байдаг. Та юу гэж боддог вэ?
-Хуучир бол монгол хөгжим мөн байлгүй яах вэ. Би Шанхайд магистрт сурахынхаа өмнө нэг зун Шанхайн консерваторт богино хугацааны сургалтад оролцож байсан юм. Тэр сургалтаар Хятадын үндэсний хөгжмийг танилцуулах хэсэг байлаа. Энэ үеэр хуучрыг монгол хөгжим хэмээн тодотгон танилцуулж байсан юм.
Олон нийтийн дунд бол хуучрыг ер нь хойд зүгийн хөгжим, тэр дундаа хойд зүгийн нүүдэлчин аймгийн хөгжим гэж үздэг юм билээ. Хуучир хөгжим түгэн дэлгэрсэн уран бүтээлийн гол цөм нь ч тэр хойшоогоо буюу Бээжин тал руугаа илүү. Түүхэн талаас нь харвал Юань гүрний үед 500 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй оркестр байсан гэх баримт бий. Энэ бүгдээс харвал хуучир бол хойд зүгт өргөн тархсан төдийгүй Япон, Солонгост ч бий.
Бас нэгэн баримт гэвэл яг дөрвөн утастай хуучрыг монголчуудын хөгжим гэдэг. Харин дөрвөн утастай хуучир нь одоогийн хоёр утастай болсон шалтгаан нь Монгол Улсад Үндэсний их найрал хөгжмийн ардын оркестр байгуулахдаа хөгжмийн сургагч багш Смирнов хуучир дөрвөн утастайгаараа оркестрт тохиромжгүй юм байна гээд дээд хоёр чихийг нь авсан юм билээ.
Ингэж явснаар 1990-ээд оноос Хятадаас хоёр утастай хуучир их орж ирсэн. Гэхдээ биднийг сурагч байхад дөрвөн чихтэй, хоёр утастай хуучны хуучраар тоглодог байснаа санадаг юм. Харин сүүлд 2016 оны үеэс багш маань санаачлаад өөрсдөө хуучир хөгжмөө хийх боломжтой юу гэсэн санаагаар урлаачид, хөгжимчид, олон хүнтэй ярилцсаны дүнд монголчууд өөрсдөө хонины арьс, ясаар хөгжмөө хийж эхэлсэн. Сүүлд Берлинд томилолтоор явахад бид бүгд Монголд үйлдвэрлэсэн хөгжмөөрөө тоглосон. Дуугаралт нь хүртэл цаанаа өөр, монгол бүтээлдээ нийцэж, зохицсон санагдсан.
-Ярианы эхний хэсэг рүү очиход Морин хуурын ангид ороход тань элсэлт байхгүй таарч. Би өөрийг тань нэгэн номын нээлтэд хөгжимдөхийг хараад бид нээрэн яагаад заавал морин хуурын тоглолт гээд эрэгтэй хүнээр жавар үргээлгэдэг ёстой билээ гэж эргэцүүлсэн шүү. Та энэ тухай бодож байв уу?
-Маш их бодогддог шүү. Энгийн амьдралд ч тэр эмэгтэй хүн арай их хичээх хэрэгтэй болдог шүү дээ. Өглөө ядаж л түрүүлж босоод, үс гэзгээ гоодно, хүүхэд, нөхөртөө цайгаа бэлдэнэ, гэр орны цэвэр цэмцгэр байдлаа бодно. Ингээд бодохоор ачаалал нь арай их.
Харин хөгжмийн мэргэжлийн хувьд хуучир бол маш эмэгтэйлэг хөгжим. Тэр нь надад бүр их мэдрэгддэг. Би хуучирч учраас илүү их хичээх ёстой болдог. Хэрэв би морин хуур тоглодог байсан бол одоогийн хөдөлмөрлөсөн хэмжээгээрээ авч үзвэл илүү их танигдсан байхыг үгүйсгэхгүй. Өөр ч байхыг хэлж мэдэхгүй. Олон нийтийн хувьд ч тэр би хуучир л сонсмоор байна гээд морин хуур шиг зорьж, ойлгож сонсдог хүн цөөн. Тийм учраас би өөрөө хуучрын сайхныг мэддэг хэрээрээ олон хүнд таниулж, мэдүүлэх сэн гэж боддог. Энэ нь надад нэг талаар илүү их сэдэл болдог, нөгөө талаар арай илүү хичээж байж бусдын адил түвшинд хүрэх шалтгаан болдог.
-Хуучирт зориулсан зохиол ч бас тийм элбэг биш байх тийм үү?
-Тийм ээ. Зохиолын харьцааг аваад үзвэл бидний тоглодог хэдэн зуун бүтээлийн 70, 80 хувь нь өөр хөгжимд зориулсан бүтээлийг хөрвүүлсэн байдаг юм билээ. Бусад нь хятад болон монгол хөгжмийн зохиолчдын хуучирт зориулсан бүтээл. Харин морин хуурыг аваад үзвэл нэг хүний л гэхэд бараг дөрөв, таван концерт байгаа шүү дээ. Угаасаа монгол түмний хайртай хөгжим, би ч өөрөө маш их дуртай, аргагүй.
Гэхдээ төгөлдөр хуурыг сонгодог хөгжмийн хаан, ёочинг заримдаа үндэсний хөгжмийн хаан ч гэдэг. Хөгжмийг ингэж эрэмбэ тогтоох нь надад өрөөсгөл санагддаг юм. Улмаар ерөнхий боловсролын сургуульд бүх хүүхэд морин хуур үзэх ёстой гэдэг нь бүр ч өрөөсгөл. Уг нь үндэсний бүх хөгжмөө гэсэн бол нэг сургуулиас ядаж нэг тавал, арвал, цөөхүүл гараад ирэх боломжтой санагддаг юм.
-Та өөрөө хуучир тоглоод зогсохгүй, энэ хөгжмийг орчин цагийн залууст таниулахад хувь нэмрээ оруулж яваа ажээ.
-Би зөв цагтаа, зөв хүмүүстэй учирсан байх. Түүнээс биш ганцаараа хуучир тоглоод байгаа юм биш л дээ. Бид үеийн үед мундаг хөгжимчидтэй байж ирсэн. Монгол Улсын төрийн дууллыг зохиосон Л.Мөрдорж гуай хуучир тоглодог байсан, Төрийн соёрхолт Ц.Чинзориг гуайн сурч байсан анхны хөгжмийн зэмсэг нь хуучир, анхны зохиол нь хуучирт зориулсан „Мөрөөсөл“ гэдэг бүтээл.
Ер нь хөгжимчид даруу улс болохоор хүмүүс тэр бүр мэддэггүй. Оркестрт махийтлаа сууна шүү. Дуучин дуулах, бүжигчин бүжихэд сууж л байдаг. Хамгийн өндөр ачаалалтай, чимээгүй хөдөлмөрлөдөг хүмүүс.
-Таны дотор байдаг том мөрөөдөл юу вэ?
-Хятадад сурч байхдаа боддог байсан юм. Тэнд хуучрын хөгжлийн төв байгаад байна шүү дээ. Солонгос, япончууд очиж суралцахдаа өөрийн гэх хөгжимгүй мэт, тэднийг л дагаж суралцана. Харин бидний хувьд монголчууд цөөн хэдий ч, манай хөгжим тусдаа, өөрийн урын сантай хөгжиж ирсэн. Орчин үед ч тэр өөрийнхөөрөө хөгжиж яваа гэж боддог. Энэ нь тоглоход хүртэл анзаарагддаг. Энэ онцлог, ялгарлаа гаргаж ирэх юм сан, зөвхөн Монголдоо төдийгүй дэлхий дахинаа монгол хуучир гэж таниулах сан гэх уран бүтээлийн шунал их төрдөг.
Бусдаар бол өдөр тутамдаа хийж байгаа жижиг зүйлсээсээ урам авч, унах үедээ унаад л явдаг даа. Аливааг хийж, бүтээх үйл явц л өөрөө амттай, таашаалтай байдаг. Тэрхүү жижиг зүйлс урт удаандаа өөрчлөлт авчирдаг шиг санагддаг. Харин уралдаан, тэмцээнд ороод түрүүлэх тэр хором тухайн үедээ сайхан ч, жилийн дараа ердөө дурсамж л болдог хойно.
-WomenWhoDare гэж таны хувьд хэн бэ?
-Зоримог байна гэдэг харахад зоригтой байх тухай биш юм билээ. Хүн харахад юунд ч мятаршгүй, зоригтой байхдаа бус өөрийнхөө сайн, муу аль ч талыг мэддэг, хүлээн зөвшөөрдөг, өөрөө өөртөө хүч өгдөг эмэгтэйг хэлнэ байх. Заримдаа эмэгтэй хүн өөртөө хатуурхаж, өөр хэн ч хэлэхээргүй хатуу, чанга үгсийг өөрийнхөө дотроос хэлдэг шиг санагддаг. Энэ нь явж, явж өөрийг нь их өвтгөдөг. Тиймээс өөртөө хамгийн нандин, гоё үгсийг хэлдэг байгаасай.
Миний хувьд хамгийн зоримог хүн бол манай ээж. Өмнөөс нь хайрламаар, өрөвдмөөр, хүчтэй сэтгэл ээжээс минь л гардгийг мэдэрдэг. Гэхдээ хүчтэй байлаа гээд хэзээ ч бидэнд хатуурхаж байгаагүй. Харин ч эрхлүүлж, хайраар усалж өсгөсөн. Бас бидэнд үргэлж итгэж, гаргасан шийдвэрийг минь дэмжиж ирсэн нь итгэлийг нь алдахгүйн тулд хичээх, худлаа хэлэх ямар ч шаардлагагүй болгосон. Үнэнээрээ байх тийм орон зайг өгсөн нь ээжийн минь ач.
