Монгол кино. Энэ хоёр үг сүүлийн хэдэн жил үргэлж таагүй хандлага дагуулсаар ирэх болжээ. Гэхдээ яг хоёрхон үг биш юм аа. Шинэ монгол кино гэвэл онох аж. Учир нь шинээр гарч буй бүтээлүүдийн ихэнх нь олон нийтэд зориулагдсан, зарим нь хямдхан төсөр зардлаар ашиг олох, контент мэт мезансцены арга зүйтэй учраас тэр.
МАРТАГДСАН ХЭСГИЙН ЯРИА
Дээрх бүгдийн эсрэг талд нь үзэгчдийг уярааж, өрөвдүүлэх гэсэн хямдхан маркетингийн арга хэрэглэж, ямар ч логикгүйгээр тасдаж хаясан кадрын дүрсүүд эвлүүлж, түүндээ уламжлалт зан заншил, өв соёлыг заавал байх ёстой зүйл мэтээр чихэж орхидог. Ингээд төрөл жанр нь инээдэм эсвээс романс гэсэн давамгайлалтай. Зарим нэг триллер, аймшгийн төрлийн бүтээлүүд нь ихэнхдээ л нөгөө нэг хүсэвч хясна гэгчээр санхүүгийн асуудлаас үүдээд ашиг олоход суурилагддаг бололтой.
Мэдээж үүнийг үгүйсгэх аргагүй. Кино урлагийн талаар ярихад олон асуудал хөндөгдөнө. Бүтээх үйл явцаас авахуулаад дэлгэцэнд амилсан хойно ч асуудал дуусдаггүй. Гэхдээ кинонд зөвхөн нэгдүгээрт тавигдах ёстой асуудал гэж байдаггүй болов уу. Бүх л зүйл нь тухайн уран бүтээлийн гол шугам байх ёстой. Гэтэл хамгийн сүүлд дэлгэцнээ гарсан бүтээлүүдийн нэг болох “Саран хийл” кинонд зохиолоос гадуурх бүхий л гол зүйлийг мартаж орхижээ.
ДҮРИЙН ШИЙДЭЛ
Энэ бол Ф.Шиллерийн “Хар санаа хайр сэтгэл” хэмээх Германы сонгодог эмгэнэлт жүжгээс сэдэвлэсэн бүтээл. Гол агуулга нь нэрэндээ зангидагдсан байдаг. Атаа хорсол буюу түүнийг ялан дийлэх ариун хайр сэтгэлийн тухай өгүүлнэ. Шекспирийн “Ромео Жульетта хоёр”-той ижил эмгэнэлт төгсгөл гол дүрийн баатруудыг хүлээж буй. Тиймээс ч уг бүтээлийн сэдэвлэгдсэн эх зохиолыг уншсан үзэгчдэд “Саран хийл”-ээс хүлээх зүйл ойлгомжтой байж магадгүй.
Харин жүжгийг кино болгохдоо зохиолын зохиомж буюу драматургийг хэрхэн шийдсэн нь эхлээд анхаарал татаж байв. Гэтэл уран бүтээлчид бүтээлийнх нь хувь заяаг шийдэх ёстой драматургийн асуудалд анхаарч чадсангүй. Дүрийн шийдэл, сэдэв, агуулга, зөрчил бүгд өндөр түвшинд байх ёстой. Эдгээрийн диалогитой сайтар харгалдуулсны үндсэн дээр бид сайн уран бүтээлийг дэлгэцнээс шимтэн үздэг.
“Саран хийл”-ийн дүрүүд өнөөгийн нийгэмд оршин буй тэдгээр л хүмүүс. Гэр бүлдээ хайртай эцэг, эрх мэдэл, ашгийн төлөө хүүгээ худалдаж, бусдыг албан тушаалаар далайлгасан нэгэн, худал мэдээг үнэн болгон сэвж бусдыг хуурах мэхлэгч, бусармаг ажлыг яг таг гүйцэтгэгч туслах, хайр сэтгэлдээ үнэнч хүү, охин хоёр гээд л... Яахав дээ, ямар ч төрлийн уран бүтээлд дүрслэгдэж болно. Үүнд буруу юм үгүй. Зөгнөлт, шинжлэх ухааны бус эмгэнэлт романс шүү дээ. Гол нь яг одоо бидний дунд алхаж яваа хүмүүсийн төлөөллийг харуулах гэсэн дүрүүдийн шийдлээсээ болоод л кино буруу зам руугаа орчихжээ.
Мэдээж зохиолын хувьд хэсэг бусаг зөрчил, түүн доторх хайр сэтгэлтэй хосуудын романс үзэгчдийг дэлгэцийн өмнө уяад байхгүйгээр өрнөнө. Яалт ч үгүй романс мөн л дөө. Гэхдээ Мөнгөө болон Ариунжин нарын хооронд өрнөх хайр сэтгэлийн холбоос нь ерөөс хоёр биений хайр сэтгэлээс үүдсэнгүй гэмээр сэтгэгдэл төрүүлнэ. Магадгүй Мөнгөөгийн бага насны дурсамж, ээжийн дүрээс үүдэлтэй сэтгэл нь цэвэр ариун дурлалыг төлөөлснөөр оновчтой байдлыг бий болгох боловч охин түүнд үнэхээр хайртай байв уу? гэдэг асуулт нь эцэст нь үзэгчидтэй хамт үлдэж байна. Гэтэл кинонд үүсэх эхний зөрчлөөс авахуулаад гол дүрийн гүйцэтгэх үүрэг, бүрэн гүйцэд үзүүлэх ёстой санааг баллуурдаад эхэлчихжээ. Тэрээр мөнөөх хайр сэтгэлийн бэлгэдэл болсон хийлчин охин бус зүгээр л тоглоомд туслах дүр гүйцэтгэж буй нэгэн болоод хувирч байна.
Дээр нь Мөнгөөгийн бодолд амилах хайртай охиноо анх харсан цэг буюу хийл тоглож буй үзэгдэл, үндсэн романс бүхий хэсгүүдийн харилцан яриа, Чөдөр туслах Эрхэмээ нарын зочид буудал дахь үзүүлбэр, гэр бүлээ шившигт хутгасны хойно хайртай залуудаа цонхоо нээж өгөх охин, дуртай киноны баатрынх нь хувцастай найз охиноо хичээлээс нь тосох зэрэг драм болоод жүжгийн тепм, ритмийг санагдуулмаар хэсгүүд олон. Кино бус театрын тайз засаж, камер бус өмнө нь улаан сандал дээр үзэгчид суулгаад дээрх үйл явдлуудыг харуулсан бол илүү үнэмшилтэй болох байсан биз ээ.
ЭНД УТГА АЛГА
М.И.Ромм “Кино найруулгын тухай лекц”-үүддээ зохиолын зөрчлийн тухайд маш чухал санааг хэлсэн байдаг. Энэ нь ямар ч жижиг эпизод өөрийн гэсэн зөрчлийг агуулдаг тухай юм. Гол нь кадр бүр аливаа нэгэн утга санааг илэрхийлдэг гэдэгт дүйнэ. Уг зөрчил нь хүмүүсийн хоорондын сонирхол, эрмэлзэл байх буюу нөгөө талаас нийгэм, эдийн засаг, цаг үе, ёс суртахуун, зан төрх зэргийг бүтээлийн агуулгатай холбодог байх ёстой. Мэдээж найруулагчийн зүгээс авууштай чанарыг дурдахад дээрх бүгдийг бүтээлд тусгаж, киноны агуулгатай холбож өгсөн нь тодхон анзаарагдана.
Харин эдгээрийг мелодрам, адал явдлаар хэлбэршүүлэхдээ томоохон алдаа гаргачихсан юм. Тэр нь аав, хүү хоёрын зөрчлийг бусдад хамааруулах гэсэн оролдлогууд баланд шавсан зөгий шиг дүр бүхэнтэй сайтар уялдаж чадсангүй. Өнгөцхөн шийдэл, дутуу дулимаг зөрчлүүдээс үүдээд маш хямдхан, тус тусдаа агуулгад холбогдож чадаагүй дүрсний эвлүүлэг шиг болж орхисон.
Чухамдаа Чөдөр яг юуны учраас асуудалд хутгалдав. Зүгээр эрх мэдэлтний гар хөл болохоор тэр үү? Уг нь тэрээр буруу зүйл хийж буйгаа алхам бүрд ухаарч байх шиг сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр үйлдэлдээ хандаж байсан. Үүнийг жаахан тодруулах гэнэтийн тохиол дутагджээ.
Харин нөгөө талаас гол дүрийн охин харанхуй шөнө модны үндсэнд бүдэрч унаад замын хажуу руу уначхаж мэдэх гэнэтийн үйлдэл, тохиолдлууд кинонд үүсэж болох ч дүр бүхэн дотоод сэтгэлийн зөрчлөөр үйл явдлын шалтгааныг цааш үргэлжлүүлэх ёстой. Гэтэл дүрүүд зөвхөн бусдын буюу гадны нөлөөгөөр л киноны үндсэн шугамуудыг хэсэг бусаг болгож, эмх цэгцгүйгээр үйл явдлыг үргэлжүүлсээр төгсгөлд тулчихав. Киноны ихэнх дүр, ялангуяа загвар өмсөгч Хулан энд ямар оролцоотойгоор үйл явдлын үргэлжилд нэмэр болсныг ойлгосонгүй. Түүний найз бүсгүйтэйгээ уулздаг хэсэг гэх мэт кинонд ямар ч үүрэггүй сюжет, найруулагчийн логикгүй шийдлүүдэд утга алга. Загвар өмсөгчийн дүрийг гаргах хий хоосон кадрын дүрслэлүүдээс илүүтэй гишүүн болоод баян захирлын хүүтэй холбогдсон мэдээлэл олонд түгсэн нь л хангалттай байлаа.
ЭЦЭСТ НЬ
Киноны хамгийн чухал нэгж хэсэг бол диалоги байдаг. Түүнийг хэрхэн хөгжүүлснээс шалтгаалан зохиолын агуулга тодорч гарна. Ер нь диалоги сайтай бүтээл үзэгчдээс өндөр үнэлгээ авдаг. Гэхдээ нуршмааргүй байгаа учир жишээ татах нь илүүц санагдна. Учир нь “Саран хийл” –ээс үзэгчдийн таашаал хүрсэн нэг ч гэсэн харилцан яриа үлдээгүй л болов уу.
Дээр нь Мөнгөө хайртай найз охиноо хардсаны улмаас өнгөрсөн дурсамжтай холбоотой атгаг санаа агуулан хамтдаа үхэх замыг сонгож, галт тэрэгний зам дээр очиж өөрсдийгөө гинжилдэг. Тэгээд өөрөөс нь уучлал гуйхийг хүлээхэд охин Мөнгөөгийн аавын хийсэн хэрэг болохыг өчнө. Магадгүй залуугийн дотор өнгөрснөөс үлдсэн болоод ааваас нь өвлөгдсөн сэтгэлийн хар бараан чанар нуугдсан нь сэрсэн хэмээн дүгнэж болохуйц. Гэхдээ ингэснээр хар санааг ялж чадсан тэдний хоорондын халдашгүй хайр сэтгэлийг харуулах боломжгүй болчихож байгаа юм.
Эцэст нь хэлэхэд театраас гарч явахдаа “Тиймхэн зүйлээс болж хардаад нэгнийгээ хороох гэж үү?” хэмээн ярилцах залуусын шивнээг сонссон билээ. Мэдээж үүнийг буруутгах аргагүй ээ. Магадгүй “Хар санаа ба хайр сэтгэл” басхүү хардалтаас болж хүн хэрхдэг тухай мэдэхийг хүсвэл Толстойн “Крейцерийн сонат”-ыг уншаад үзээрэй л дээ хэмээн зөвлөмөөр санагдаж билээ.
Ямартаа ч Ф.Шиллерийн “Хар санаа хайр сэтгэл”-ийг дэлгэцэнд амилууллаа. Харин кино болж чадсангүй. Энэ жүжиг монголын урлагийн салбарт зөвхөн театртаа л үлджээ. Тэнд л хайр сэтгэлээр хар санааг ялж чадсан сонгодог эмгэнэл үнэн төрхөөрөө оршдог.
Нийтлэлч Б.Алтанхуяг
