Цар тахал өндөрлөөд таван жил өнгөрсөн ч эрдэмтэд ковидын хүний биед үзүүлэх урт хугацааны, үл мэдэгдэх өөрчлөлт, үр дагавруудыг эрчимтэй судалсаар. Ковид-19 цар тахлыг ДЭМБ зарласнаас хойш таван жилийн туршид хэдэн зуун сая тохиолдлын дараагаар эрдэмтэд ковид халдвараар өвчилж, эдгэснээс хойш удаан хугацааны дараа вирус хүний биед хэрхэн нөлөөлж буй талаар тодорхой дүр зургийг олж авч эхэлж байна.
Ковидын зарим нөлөө нь вирус хурдтай тархаж эхэлсэн үеэс хойш удалгүй тодорхой болсон билээ. Чихрийн шижин, зүрх, уушгины суурь өвчтэй хүмүүст илүү хүндээр нөлөөлж байгаа нь эхэн үеэсээ тодорхой байсан ч хүний биеийн эрхтнүүдэд удаан хугацааны ямар нөлөө үзүүлж болохыг эрдэмтэд багагүй хугацаанд судлаад буй. Халдвар авснаас хойш гурван сар хүртэлх хугацаанд архаг ядаргаанд орох, амархан ядарч сульдах, толгой дүүрч өвдөх зэрэг шинж тэмдгүүд үргэлжилснийг урт хугацааны ковид гэж оношлоод байсан билээ. АНУ-ын эрдэмтэд хүмүүсийн тэр бүр ковидтой холбож анхаарал хандуулаагүй зүрх, амьсгалын замын өвчлөл, гэдэсний бичил биетүүдийн өөрчлөлт зэрэг бусад асуудлуудыг хүний эрүүл мэндэд ковидын үзүүлсэн урт хугацааны уршиг хэмээн гүнзгийрүүлэн судалж байна. Бидний биеийн ямар эрхтнүүдэд ковид хэрхэн нөлөөлсөн байж болзошгүй гэдгийг судалсан баримтуудтай танилцъя.
Уушиг
Ковид халдвар авсан хүмүүсийн уушгийг цочроож, тэдэнд амьсгал давчдах, ханиалгах зэрэг асуудлыг үүсгээд байсан билээ. Зарим тохиолдолд уушгины хатгалгаагаар өвчлөхөд хүргэж, уушгинд сорвит зангилаа гэх жижиг эдийг үлдээж энэ нь чөлөөтэй амьсгалахад саад болдог байна. АНУ-ын Массачусетсийн нэгдсэн эмнэлэгт ковидын хүндрэлийн улмаас хэвтэн эмчлүүлсэн өвчтөнүүдийн 14 хувьд нь уушгины сорвит зангилаа болон амьсгалын замын асуудлууд үүссэн байжээ. Үүний шалтгаан нь ковидын вирус амьсгалын зам дахь эсүүдэд нэвтэрч, уушигны эрүүл эдийг дайрснаар үрэвсэл үүсгэдэг. Энэ нь уушгины хүчилтөрөгчийг бүх биед тараах чадварыг алдагдуулдаг байж болзошгүй байдаг хэмээн Вашингтоны их сургуулийн клиник тархвар судлаач Брейден Куо хэлжээ. Уушиг өөрөө нөхөн төлжиж, эдгэрэх гэж оролдох үед сорвит зангилаа үүсдэг байна. Харин энэхүү сорвит зангилааны эд нь уушгийг чангалж, уушигны багтаамжийг бууруулж, ханиалгах, амьсгал давчдах зэрэг удаан үргэлжлэх шинж тэмдгүүдэд хүргэдэг.
Гэдэс
Зарим хүмүүсийн хувьд ковидоор өвчилсний дараа дотор муухайрах, өтгөн хатах, суулгалт, хэвлийгээр өвдөх зэрэг ходоод гэдэсний архаг өвчинд хүргэх тохиолдол бий. 2024 онд хийсэн судалгаагаар ковидоор өвчилсөн хүмүүсийн 18 хувьд хэдэн сарын турш хэвлийгээр нь хатгаж өвдөх шинж тэмдэг илэрч байсан бол тэдгээр хүмүүсийн 13 хувь нэг жилийн дараа гэхэд ходоод гэдэсний асуудалтай болсон байна. Вирус нь гэдэсний ашигтай бичил биетүүдийг цөөрүүлж, хортой бичил биетүүдийг үүсгэснээр хоолноос авах ёстой шим тэжээлээ авч, боловсруулж чадахгүй болгож, дархлааны системийг муутгадаг. Ингэснээр ходоод гэдсэнд үрэвсэл үүсэх таатай нөхцөл бүрдэж, гэдэсний салст бүрхэвчийг ч гэмтээх магадлалтай байдаг. Дархлааны эсүүд нь янз бүрийн хоол хүнс идэх үед сөрөг урвал үзүүлснээр хоол шингэх үйл явц удааширч улмаар өтгөн хаталт, суулгалт зэрэг өвчлөлүүдийг үүсгэдэг байна.
Тархи
Халдварын оргил үед ковидоор өвчилсөн хүмүүст толгой өвдөх, нүд харанхуйлж толгой эргэх, аливааг амархан мартаж, санах асуудлууд түгээмэл тохиолдсон. Тухайлбал, хүмүүстэй ярилцаж байхдаа ямар үг хэлэхээ олох гэж эргэлзэх, анхаарал дутмагших, хүний яриаг тогтож сонсоход бэрхшээлтэй болох зэрэг шинж тэмдгүүд ковидын дараа илэрдэг. Судалгаанаас үзэхэд ковидын халдвар авсан хүмүүсийн ойролцоогоор 20-30 хувьд анх халдвар авснаас хойш дор хаяж гурван сарын хугацаанд дээрх бэрхшээлүүд тулгарч байжээ. Мөн удаан хугацааны хөл хорио хүмүүсийн сэтгэцийн эрүүл мэндэд сөрөг үр дагавар үзүүлж, түгшүүр, сэтгэл гутрал, ганцаардал зэрэг эмгэгүүдтэй нүүр тулахад хүргэсэн байна. Хүний бие ковидын вирустай тэмцэж байх үед тархин дахь мэдрэлийн эсүүд үй олноороо үрэгдэж, эрүүл үлдсэн эсүүд ч гэмтдэг. Зарим судлаачид тархины танин мэдэхүй, сэтгэл хөдлөлд оролцдог хэсэг нь үрэвсэлд онцгой өртөмтгий байдаг гэж үздэг бөгөөд энэ нь яагаад аливаа халдварт өвчин сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудлыг өдөөж, доройтуулдаг шалтгаан болдог гэдгийг тайлбарлахад тусладаг.
Зүрх
Ковидын цочмог халдварын үед халуурах, биед буй үрэвсэлтэй дархлааны систем тэмцэх нь зүрхэнд нэмэлт ачаалал үүсгэдэг. Артерийн судас эсвэл зүрхний булчинд товруу хуримтлагдсанаар зүрхний цохилт тогтмол бус болж, хэм алдагдах, улмаар зүрхний шигдээс үүсэх хүртэл асуудалд хүргэдэг байна. Нэгэн томоохон судалгаагаар ковид нь гурван жил хүртэлх хугацаанд зүрх судасны томоохон өвчлөлийн эрсдэлийг хоёр дахин нэмэгдүүлсэн болохыг тогтоожээ. Ковидиы хүндрэлийн улмаас эмнэлэгт хэвтсэн хүмүүс богино болон урт хугацааны зүрхний хүндрэлд /хэм алдагдал, зүрхний шигдээс/ өртөх хамгийн өндөр эрсдэлтэй байдаг байна.
Цусны эргэлтийн систем
Ковидоор өвчилсөн идэр болоод ахимаг насны хүмүүст ядрах, амьсгал давчдаж, дасгал хийх, алхаж гүйсний дараа бие тавгүйрхэх шинж түгээмэл илэрч байжээ. Энэ нь зүрхний шахах цусны хэмжээ буурснаас үүдэлтэй ажээ. Зарим хүмүүсийн биед ковидын үрэвсэл нь судас цусаа шахах үйл явцыг зохицуулдаг тархи, нугасны орчим дахь мэдрэлийн судлуудыг гэмтээснээр дээрх бэрхшээлүүд тулгардаг байх магадлалтайг мэдрэлийн эмч нар таамаглаж байгаа юм.
Ковид-19 цар тахал нь хүний эрүүл мэндэд урт хугацааны олон талын нөлөө үзүүлсээр байна. Амьсгалын замын болон зүрх судасны хүндрэл, дархлааны системийн өөрчлөлт, мэдрэлийн тогтолцоонд үзүүлэх нөлөө зэрэг нь халдвар эдгэрсний дараа ч олон хүний амьдралд үргэлжилсээр байгааг судалгаануудаас харж болно. Үүнээс гадна, цар тахлын үед бий болсон сэтгэл санааны асуудлууд, ганцаардал, ажлын хэт ачаалал зэрэг нь сэтгэцийн эрүүл мэндэд ноцтой нөлөө үзүүлжээ. Цар тахал хэдий дууссан ч хэрвээ ковидоор өвдөж байсан бол биеийн байдлаа анзаарч, тогтмол эмнэлэгийн үзлэгт хамрагдаж байхыг эмч, судлаачид зөвлөн анхааруулсаар байна.
Эх сурвалж: The New York Times
Бэлтгэсэн: Б.Цагаандалай
